گــــــــــردو

دکتر محمد معین، در نهمین روز اردیبهشت 1297 ش، در محله زرجوب رشت قدم به عالم هستی نهاد. داشتن خانواده ای روحانی، زمینه ساز آشنایی و علاقه وی به علوم انسانی و هم نشینی با کتاب گردید.

او تحصیلات ابتدایی را در رشت و دوره تکمیلی دبیرستان تا دانشگاه را در تهران گذرانید و در عین حال، از آموزشگاه روان شناسی بروکسل در بلژیک، مدرکِ مکاتبه ای دریافت نمود

که مؤیّد دانایی و تسلّط وی در رشته های خط شناسی، قیافه شناسی و مغزشناسی بود.

دانایی ها و توانایی 

دکتر معین در تمامی دوران تحصیل، به عنوانِ شاگردی ممتاز توجه دبیران و استادان را به خود جلب می نمود. تبحّر و توانایی وی همراه با گستره معلوماتش در ادبیات فارسی و عربی،

از آینده درخشانِ این نوآموز جوان خبر می داد؛ آینده ای که از همان دوران جوانی آغاز شد. او در شانزده سالگی لیسانس ادبیات فارسی و فلسفه و علوم تربیتی را از دانشگاه تهران دریافت نمود.

در سالِ 1314، به ریاست دانشسرای مقدماتی اهواز برگزیده شد و این در حالی بود که وی تنها 17 سالگی را می گذرانید. چندی بعد ریاست دانشسراهای وزارتِ آموزش و پرورش بر عهده او گذاشته شد،

 اما این مشاغل، هیچ گاه مانع نشد که از ادامه تحصیلات و تکمیل معلومات غافل بماند. بدین ترتیب، در سال 1321 با نوشتن رساله «مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی» اولین کسی بود

که در ایران به اخذ درجه دکترای ادبیات نائل می آمد.

فعالیت های علمی

دکتر محمد معین، به عنوان دانشیار و سپس استاد ادبیات فارسی در دانشگاه به تدریس پرداخت. وی افزون بر زبان فارسی، با زبان های گوناگون و متنوعی چون عربی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، پهلوی، سانسکریت و اوستایی نیز آشنایی داشت و این باعث می شد تا در سفرهای علمی به سراسر جهان، از اندیشه ها و آثار بزرگان گیتی استفاده برد. دکتر معین به بیش از ده کشور جهان سفر نمود و ضمن مطالعه و یادداشت برداری از ثمرات علمی محققان، در مجامع گوناگون و کنگره های مختلف شرکت نموده و سخنرانی می کرد. گستره جغرافیاییِ فعالیت های دکتر معین از دانشگاه هاروارد در آمریکا تا دانشگاه لاهور در پاکستان بود. دریافتِ نشان های علمی، مدال ها و جوایز گوناگون از دولت ایران و چند کشور دیگر، ادایِ احترامی اگر چه ناچیز به مقام و موقعیت و تلاش های علمی وی بود.

دکتر معین و ادبیاتِ ایران زمین

آشنایی و علاقه دکتر محمّد معین با فرهنگِ لغت نامه نویسی، اگر چه از دوران نوجوانی شکل گرفته بود، اما دیدار با سرپرست گروهِ باستان شناسی از کشور فرانسه، این علاقه را به عمل تبدیل کرد. دکتر معین، نخست به تصحیح لغت نامه برهان قاطع پرداخت و علاوه بر تحقیق در آن، به حاشیه نویسی و تکمیل آن مبادرت ورزید و این کتاب را به پنج جلد عرضه نمود. دومین گام برجسته و مهم وی در این عرصه، تهیه فرهنگ فارسی بود. بیش از یک میلیون فیش مطالعه در کتاب خانه های دنیا، بررسی دقیقِ فرهنگ های معتبر جهانی و همکاری چهارصد نفر از دانشجویانش باعث شد تا فرهنگ فارسی معین در شش جلد عرضه گردد.

با دهخدا در لغت نامه

برای دکتر معین، تلاش عاشقانه در عرصه ادبیات فارسی ناشی از این اعتقاد بود که خود را به فرهنگ فارسی بدهکار می دانست. تأسیس «سازمان لغت نامه» در منزل دهخدا و دعوت از استادان و دانش پژوهان برای همکاری، باعث شد تا دکتر معین نیز معرفی شود و با تشویق اساتید برجسته، این همکاری آغاز گردید. عملکرد وی در ارائه کتاب برهان قاطع، دهخدا را مطمئن ساخت که فردی مناسب و مستعد را برای مجموعه خود یافته است. کارایی و تواناییِ دکتر معین، آن چنان دهخدا را شیفته ساخت که با آغاز بیماری اش، نظارت و بررسی مجلدات بعدی لغت نامه را بر عهده او گذاشت و در نوشته ای به ورثه، وصیت نمود که تمامی فیش های چاپ نشده لغت نامه را به «عزیزترین دوست» وی یعنی دکتر معین بدهند. دکتر معین حدود ده سال با دهخدا و همین مدت پس از وی با «سازمان لغت نامه» همکاری مؤثری داشت.

معین، امین اهل ادب

دکتر معین افزون بر آن که به حفظ و انتقال صحیح آثار پیشینیان پای می فشرد و در جلوگیری از تحریف و تغییر آن ها دقت می نمود، خود نیز نمونه ای از یک انسان امین بود. این که چرا نیما در میان این همه ادیب، شاعر و طرفدارِ شعر نو، به سراغ معین می رود، از آن رو اهمیت دارد که بدانیم خود نیما هم می دانست که دکتر معین میانه چندانی با شعر و به خصوص شعر نو ندارد و حتی ممکن است مخالف ذوق او باشد. اما آن چه باعث شد تا نیما به معین روی آورد، امانت داری دکتر بود. به نظر جلال آل احمد، «نیما در امانت دکتر معین پناهگاهی می جست». این بُعد اخلاقی، در وصیت نامه دهخدا نیز به نوعی دیگر مورد اشاره قرار گرفته و از آن، به «دیانت ادبی که در نوع خود بی بدیل است» تعبیر شده بود.

فرهنگ معین

دکتر معین با فراهم نمودن مجموعه شش جلدی فرهنگ فارسی خدمتی بس بزرگ به جامعه ادبی انجام داد. فرهنگ معین با یک روش ابتکاری و بهره گیری از فرهنگ های مختلف و روش های گوناگون تدارک دیده شد. برای این کتاب که حاصل تلاش بیست ساله معین و شاگردان اوست، بیش از سیصد هزار فیش تهیه شد و با زحمت فراوان معین شکل گرفت. این فرهنگ از یک مقدمه و سه بخش شکل گرفته است.

فرهنگ معین، فواید و مزایا

فرهنگ ها، هر کدام بطور طبیعی دارای یک سری ویژگی ها و برجستگی هایی هستند که در جای خود دارای ارزش است. فرهنگ فارسی که نتیجه سال ها تلاشِ محوری دکتر محمد معین می باشد نیز این گونه است. اطلاع از لغات و تلفظ آن، شناخت ریشه کلمات و ترکیبات آن، آشنایی با بزرگان عالم ادب، هنر، سیاست و اجتماع، معرفت در مورد آثار قلمی، فکری و معماری پیشینیان، آگاهی از اقوام و نژاد، اماکن جغرافیایی و فرقه های مذهبی، دانستن گزیده ای از اطلاعات تاریخی اعم از جنگ و صلح و پیمان ها، بخشی از فواید به دست آمده از مطالعه این فرهنگ می باشد. بهره گیری از ساختار سایر فرهنگ ها، استفاده از تصاویر، جدول ها و نقشه ها نیز از مزایای این کتاب به شمار می رود.

نشان ها و جوایز

گسترش فعالیت ها و شخصیت برجسته دکتر معین، باعث شده بود نه تنها در داخل، که در خارج کشور نیز نظرها به سوی وی جلب شود. این شخصیت برجسته علمی، به واسطه پژوهش ها و تحقیقاتش، موفق به کسب مدال ها و نشان هایی شده بود که برای ارج نهادن و قدردانی از ارزش وی به او اعطا می شد. مدال هایی چون جایزه عالی آکادمی ادبیات فرانسه، نشان درجه دوم سپاس در سال 1327، نشان هنر و ادبیات دولت فرانسه، نشان آکادمیک از رئیس جمهور فرانسه، نشان لژیون دونور، نشان درجه دوم علمی در سال های 1316 و 1321 و...، به عنوان تقدیر و تحسین از جایگاه علمی و ادبی معین اهدا گردید.

معین و شعر فارسی

استادی و تسلط دکتر معین بر ادبیات فارسی و غوطه ور شدن در دریای معانی و مفاهیم ادبی، باعث شده بود تا وی هر از چندی به شعر نیز بپردازد. هر چند هیچ گاه شاعری را به عنوان شغل خود برنگزید، اما سخنرانی های ادبیِ وی و سخنسرایی در همایش ها و کنفرانس ها، نشان از شور و عشق و علاقه وی به شعر فارسی داشت. سخن سنجی و سخن شناسی، از وی شخصیتی ساخته بود که در سرودن نیز دستی داشته باشد که نمونه ای از آن چنین است:من غلام همت آن خواجه شیرازی ام حافظ از عهد ازل بودست یکتا پیر ما 

گفت دی با من چه شد گنجینه عرفان، «معین» گفتمش جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما 

صاحب نظرِ اندیشه پرداز

شرکت و سخنرانی و ارائه مقاله در همایش ها، بُعد دیگری از فعالیت های دکتر معین را شکل می داد. بدون تردید در این گردهمایی ها، صاحب نظران به عرضه اندیشه خود می پرداختند. معین با تسلط علمی خود در کنفرانس اسلامی لاهور، کنگره خاور شناسان، کنگره جهانی ایران شناسان، کنفرانس میراث مشترک فرهنگی و... شرکت می جست. بعد دیگری از شخصیت علمی دکتر معین، عضویت در انجمن ها و جمعیت ها بود که برخی از آن ها عبارت اند از: عضویت در شورای عالی فرهنگ ایران، عضو افتخاری دانشگاه هاروارد، عضو انجمن تحقیق در ادبیات و زبان های خارجی، عضو انجمن اصطلاحات علمی و.... سفر به کشورهای متعددی چون آمریکا، شوروی، پاکستان و کشورهای اروپایی، در همین راستا انجام می گرفت.

معین و پژوهش

دکتر محمد معین، در مقوله زبان و ادبیات فارسی یکی از نوآوران و صاحب نظران بود. شناخت و اعتماد به هدف و اهمیت آن، درک زمان و نیازهای آن، و نیز گستردگی دامنه فرهنگ و ادبیات، باعث شد تا وی تمامی تلاش و توانایی خود را همراه با نبوغ و درایت و دانایی به کار گیرد. خصوصیت ویژه آثار و تحقیقات معین آن بود که چون بر اساس نیازهای جامعه و فرهنگ اجتماعی صورت می گرفت، نه تنها در مراکز پژوهشی کنار گذاشته نمی شد، بلکه مورد استقبال مشتاقانِ زبان و ادب فارسی قرار می گرفت. پژوهش های او در قلمرو ادبیات ایرانی، هماره گرهی از کار پژوهندگان می گشود، نیازهای آن ها را پاسخ می داد و بر اساس برنامه ای نظام یافته، به چاره جویی برای آن ها می پرداخت.

معین و آموزش

دکتر محمد معین در جنبه آموزشی نیز صاحب سبک و نوآوری بود. وی آموزش و یادگیری زبان و ادبیات فارسی را بر پایه اصول علمیِ زبان شناسی استوار کرد و در تدریس بیش تر به کیفیت می پرداخت. در حقیقت کمیت و بالا بردن سطح آماری تدریس، برای وی اهمیتی نداشت. در شیوه آموزشی او بررسی جوانب متن، ریشه واژه ها و کلمات، و نیز ساختار و ساختمانِ کلام، حرف اصلی را می زد. رفتار و کردار معین و روش وی در تدریس، با منش وی در اجتماع هماهنگ بود. از دید برخی سیره نویسان، دکتر معین آن چنان در علم نفوذ کرده و علم در ذرات وجودش تجلی یافته بود که از تمام حرکات و سکنات وی، علم تراوش می نمود و در مجلس و محفل محور جمع قرار می گرفت.

معین و میراث فرهنگی

دکتر محمد معین برنامه ای منظم پی ریزی نمود تا بر اساس نیازها، به پاسداری از گنجینه شگفت و دیر پای ادب فارسی بپردازد. او در ابتدا به سامان دهی آثار مکتوب پرداخت و سره را از ناسره جدا نمود. در میان نسخه های متعدد، به جست و جوی متن اصلی رفت و آن گاه به تصحیح آن ها مبادرت ورزید. سپس در گامی دیگر، به تلاش برای درک مفاهیم و معانی متون پرداخت و چگونگی استفاده از این میراث کهن را مد نظر قرار داد. بعد به شناسایی معانی واژه ها، اصطلاحات و ریشه های آن ها پرداخت و با فراگیری زبان های گوناگون ایران باستان، موفق شد با تلاش و پشتکاری عجیب، گنجینه ناشناخته ادب فارسی را برای استفاده همگان آماده سازد و البته این کار بزرگ و سترگ، به سر بلندی دکتر معین انجامید.

آثار معین

بیش از سی هزار صفحه کار تحقیقی، خود به تنهایی بیانگر عظمت کاری دکتر معین است که گاه تا هجده ساعت از شبانه روز را به فعالیت مشغول بود.

 نتیجه این زحمات را می توان در بخش هایی چون تألیف، تصحیح، ترجمه و نگارش مقاله مورد بررسی قرار داد. افزون بر این ها، باید از لغت نامه دهخدا یاد کرد که مجلدات آخر آن، به طور مستقیم

زیر نظر دکتر معین تدوین و منتشر گردید. هم چنین باید یادآور طرح تدوین فرهنگ ها شد که دکتر محمد معین با استفاده از تجارب فراوانش، تصمیم به تهیه آن ها داشت؛ فرهنگ زبان و ادبیات فارسی،

فرهنگ رشته های تخصص زبان و ادب فارسی و سرانجام فرهنگ موضوعی ادبیات فارسی و آثار دیگر.

غروب معین

دکتر معین هنوز به پنجاه سالگی نرسیده بود که از پای افتاد. سنگینی مسؤولیت ها، کثرت مأموریت ها و مسافرت های علمی، تلاش های شبانه روزی و بدون استراحت، باعث شد

 تا درخت پر بار و سراسر ثمر وی، در اوج بازدهی و بهره رسانی خشک گردد و ضربه ای جبران ناپذیر به جامعه ادبی وارد آید. در آذر 1345 دکتر محمد معین دچار سکته مغزی شد و حدود پنج سال

 در حال اغما بسر برد. معالجات در ایران و خارج نیز به نتیجه ای نرسید و سر انجام روح جست و جوگر و پیکر پر جنب و جوش وی، تیر ماه 1350 آرامشی ابدی یافت و جسم وی در میان اندوه

 انبوه اندیشمندان، دانشجویان و دوست داران ادب فارسی، در آستانه اشرفیه به خاک سپرده شد. روحش قرین رحمت حق باد.

منابع:

1. خدمتگزاران عالم کتاب، انتشارات وزارت آموزش و پرورش.

2. فرهنگ فارسی معین، 1 جلدی.

3. مصطفی صدری، شرح حال رجال و مشاهیر نامی ایران.